عزیز نعمتی؛ مردی که شعر کُرمانجی را به آسمان‌های نو رساند

در سال ۱۳۹۵، به همراه دو تن از همکارانم آقایان، حکیم بصیرت و آرش مندا، گفت‌وگوی تأثیرگذاری با عزیز نعمتی، شاعر برجسته و پیشگام ادبیات کُردی ارومیه داشتیم؛ مصاحبه‌ای که عمق نگاه ادبی و فرهنگی این چهره ماندگار را به تصویر می‌کشید.

عزیز نعمتی، نه‌تنها نخستین شاعر کرمانجی سبک آزاد در ایران به شمار می رود، بلکه با آثار و فعالیت‌های خود نقش بی‌بدیلی در توسعه و حفظ زبان و فرهنگ کردی کُرمانجی یا بادینی ایفا کرد.

امروز، پس از درگذشت این شخصیت فرهنگی، بازنشر این مصاحبه فرصتی است برای بازخوانی افکار و اندیشه‌های او، مردی که با قلم و ایمانش، میراثی ارزشمند از شعر و ادبیات کرمانجی برای نسل‌های آینده به‌جا گذاشت.

این مصاحبه که در زمان حیات عزیز نعمتی واکنش‌های مثبتی به همراه داشت، اکنون با تأملی دوباره منتشر می‌شود؛ به یاد او، برای پاسداشت تلاش‌هایش، و به‌عنوان یادگاری از مردی که زندگی‌اش وقف هنر، ادبیات و ماندگاری زبان مادری مردم کُرد بود.

اندیشه‌ها و آثار عزیز نعمتی برای همیشه چراغ راه نسل‌هایی خواهد بود که در پی حفظ هویت و تقویت صدای مردم کرمانج هستند. امروز، بازنشر این گفت‌وگو نه تنها ادای احترامی است به این شاعر بزرگ، بلکه پیوندی است میان گذشته و آینده ادبیات کُردی، بر پایه میراث عظیمی که او برای همیشه به جا گذاشت.

روستای «کانی سپی» دشتبیل، سال ۱۳۳۸ تولد کودکی را به خود دید که شاید کمتر کسی تصور می‌کرد روزی از پیشگامان شعر و ادبیات کردی کرمانجی در ایران باشد.

منطقه دشتبیل، هرچند در تقسیمات استانی از توابع شهرستان «اشنویه» به حساب می‌آید، اما به سبب درآمیختگی جغرافیایی، فرهنگی و زبانی با شهرستان «ارومیه» تفیکیک آن به حوزه شهرستانی دیگر کمی دشوار می نماید.

معلمی شروعی برای خدمت

کودکی که تحصیلات ابتدایی خود را در همان روستا و در نظام آموزشی دوره پهلوی طی کرده بود، بعدها در دانشسرای تربیت معلم ارومیه فارغ‌التحصیل شد و عشق تدریس و خدمت به مردمانش، وی را به روستاهای شهرستان اشنویه برای آموزگاری کشاند.

اما این فقط دانش‌آموزان کُردزبان نبودند که آن زمان در محضر وی شاگردی کردند؛ شاید همین حالا نیز بسیاری از شاگردان، از شهرستان‌های چایپاره و پلدشت، سخت‌گیری دوران تدریس او در آن مناطق را به یاد داشته باشند.

شوق یادگیری تخصصی ادبیات و زبان انگلیسی، او را مجبور کرد تا سال ۶۳ در کنکور سراسری شرکت کند که نتیجه آن، پذیرفته شدن در دانشگاه علامه طباطبایی تهران بود. چند سالی طول نکشید که وی با اخذ مدرک کارشناسی برای تدریس در آموزش‌وپرورش مناطق شهرستان اشنویه و ارومیه به زادگاه خودبازگشت.

شعله های علاقه به ادبیات کُردی

عزیز نعمتی می‌گوید در سن هشت‌سالگی، با خواندن «مولودنامه کردی» اثر ملا باته‌ای (از شاعران شهیر کرد ترکیه)، جرقه‌ای ادبی در ذهنش شکل گرفت که با خواندن اشعاری از شاعر بزرگ کرد، ملا جزیری، به اوج رسید.

وی سرآغاز علاقه به سبک آزاد و نیمایی و مطالعه آثار نیما یوشیج، سهراب سپهری، اخوان ثالث و فروغ فرخزاد را در دوران نوجوانی خود تعریف می‌کند؛ همین علاقه، بعدها او را به اولین شاعر کُرد کرمانج در ایران تبدیل کرد که در سبک آزاد به زبان کرمانجی شعر می‌سرود.

عزیز نعمتی با بیان اینکه در نظام پهلوی کتابی به زبان کُردی پیدا نمی‌شد، سرآغاز آشنایی جدی‌اش با کتب کُردی را دوران اوایل انقلاب اسلامی ایران معرفی می‌کند. او توضیح می‌دهد که پس از انقلاب، با اشعار شاعران برجسته سورانی همچون ماموستا هژار، ماموستا هیمن و ماموستا قانع آشنا شد و از این آثار به شدت تاثیر گرفت.

پیشگام شعر کرمانجی  

عزیز نعمتی از پیشگامان شعر کُرمانجی در ایران به حساب می‌آید. او می‌گوید: «آن زمان برای چاپ اشعارم جایی وجود نداشت؛ اکنون هم آن اشعار را فقط به یادگار نگه داشته‌ام.» وی که به دلیل شیفتگی به ماموستا هیمن موکریانی، چندین شعر معروف این شاعر را به زبان کردی کُرمانجی ترجمه کرده، روایت می‌کند که از اشعار ماموستا هیمن بسیار تاثیر گرفته است.

وی همچنین به نبود اثری از نویسندگان و شاعران کرد کُرمانج به زبان لاتین در ایران اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که تعداد اندکی از آثار موجود، در اوایل انقلاب، به رسم‌الخط فارسی-عربی نگاشته می‌شدند. عزیز نعمتی آغاز نگارش شعر و ادبیات کردی کرمانجی با رسم‌الخط لاتین را ناشی از آشنایی و همکاری با ماموستا هیمن موکریانی در مجله «سروه» می‌داند. او توضیح می‌دهد که در آن زمان، ماموستا هیمن سردبیری بخش کرمانجی مجله سروه را برعهده داشت و وی در کنار این شاعر بزرگ به فعالیت پرداخت.

مرگ ماموستا هیمن و ادامه مسیر

پس از مدتی همکاری در بخش کرمانجی مجله «سروه»، ماموستا هیمن دار فانی را وداع گفت و مسئولیت سردبیری مجله به احمد قاضی واگذار شد. عزیز نعمتی اولین فعالیت خود در مجله سروه را ترجمه داستان‌های انگلیسی به فارسی می‌داند. بعدها، در سال ۷۳، او برای نخستین بار نوشتن شعر به زبان کُردی کرمانجی با رسم‌الخط لاتین را آغاز کرد و از آن زمان تاکنون این مسیر را ادامه داده است.

مجله سروه خانه‌ای برای شاعران کُرد

وی ۱۰ سال همکاری با مجله سروه را فرصتی برای شکوفایی استعدادهای ادبی خود می‌داند و با افتخار از مزد این ده‌سال فعالیت یاد می‌کند: «فقط یک ساعت دیواری و یک تقدیرنامه؛ و هنوز آن‌ها را با افتخار نگه داشته‌ام.» استاد نعمتی اصلی‌ترین دلیل نپذیرفتن پول و حق‌الزحمه برای فعالیت در این مجله را حس مسئولیت و تکلیف عنوان می‌کند. به گفته او، در آن دوران فقط چند نفر در بخش کرمانجی مجله سروه فعالیت می‌کردند و احساس ضرورت باعث شد تا بدون چشمداشت مالی مشغول به نوشتن شود.

آغاز همکاری با سایر نشریات  

پس از همکاری با مجله سروه، فصل جدیدی از فعالیت‌های عزیز نعمتی آغاز شد. او به همکاری با نشریات و مجلات کردی دیگر نظیر مجله کردستان، آگری دانشگاه زاهدان، روژانو، مانشت در دانشگاه ارومیه، مجله مرگور، خاتون انیستیتو خانی، مجلات مهاباد، رامان اربیل اقلیم کردستان عراق و بسیاری دیگر پرداخت. این فعالیت‌ها باعث شد که خوانندگان بسیاری از این طریق با شعر و ادبیات کرمانجی تراوش‌شده از قلم عزیز نعمتی آشنا شوند.

آثار ترجمه و نویسندگی  

استاد نعمتی تاکنون بیش از صد مقاله به زبان کردی نوشته و ده‌ها کتاب را ترجمه کرده است. از آثار شاخص او می‌توان به ترجمه «مجموعه داستان‌های کوتاه و مدرن کردی»، «حرکت شیخ عبیدالله نهری» نوشته محمد فرات قلیچ، «خاطرات رفیق هلمی» از انگلیسی به فارسی و ترجمه دو مجموعه داستان به نام‌های «فردا بهار می‌خندد» اثر حسن سلوانی و «محکمه» اثر اسماعیل حاجانی اشاره کرد.

این آثار، به‌رغم آماده بودن برای چاپ، به گفته خود استاد، به دلیل مشکلات مالی و بروکراسی صدور مجوز همچنان منتشر نشده‌اند.

مقالات و نقد ادبی  

وی مخاطبان مقالات خود را بیشتر از کتاب معرفی می‌کند و علت آن را کم‌حجم بودن، دسترسی سریع خوانندگان و کم‌هزینه بودن آن برای نویسنده می‌داند. عزیز نعمتی در همین راستا از مقالات خود در زمینه نقد اشعار شاعران برجسته و معاصر کردی یاد می‌کند که تعدادشان به صدها مقاله می‌رسد.

جامعه و فرهنگ مطالعه  

شاعر ارومیه‌ای، با انتقاد از فرهنگ مطالعه در جوامع ما، آن را «فرهنگ سه‌سطری» توصیف می‌کند و می‌گوید: «در جوامع ما، سرانه مطالعه بسیار پایین است. عموم مردم دنبال خواندن مطالب کوتاه در حد سه سطر هستند و چنین فضایی انگیزه چاپ کتاب را برای نویسندگان به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.»

پیشینه شعر و ادبیات کُردی کرمانجی 

استاد نعمتی، در توضیح پیشینه شعر و ادبیات کردی کرمانجی، ابتدا خاستگاه ادبیات شفاهی کردی را معرفی می‌کند و می‌گوید: «ادبیات شفاهی کردی فقط منحصر به چند شعر، شاعر یا ترانه‌سرا و خواننده نمی‌شود، بلکه گستره وسیعی از نحوه پوشش لباس گرفته تا آداب و رسوم زندگی و صنایع دستی ما را دربر می‌گیرد.»

وی همچنین خاستگاه ادبیات سنتی و کلاسیک کردی را منطقه وسیع «حکاری» واقع در کردستان ترکیه معرفی می‌کند و با لهجه شیرین کرمانجی از بزرگان این عرصه نام می‌برد: «ملا باته‌ای، ملای جزیری، علی حریری، عبدالصمد بابک، فقیه طیران، احمد خانی، پرتوبک حکاری و سایر بزرگان از سردمداران ادبیات کلاسیک کردی به شمار می‌روند.»

جایگاه شعر کردی سورانی در ایران  

عزیز نعمتی درباره ادبیات و شعر کردی سورانی اظهار می‌دارد: «با توجه به جمعیت چشمگیر کردهای سورانی، این گویش جایگاه بالاتری در ایران پیدا کرده است. پیشرفت‌های حوزه شعر و ادبیات سورانی در ایران نه تنها بسیار چشمگیر بوده، بلکه در مواردی از ادبیات فارسی نیز پیشی گرفته است. این پیشرفت‌ها مایه افتخار جامعه ادبی کردهای ایران است.»

وی با تأکید بر نقش شعر سورانی در پرورش ادبیات کردی، آن را الگویی برای تسریع رشد دیگر گویش‌های کردی از جمله کرمانجی معرفی می‌کند.

رادیو کُردی؛ جرقه‌ای برای شعر کرمانجی در ایران  

عزیز نعمتی به اهمیت رادیوی کردی کرمانجی در دوران پیش از انقلاب اشاره کرده و می‌گوید: «در آن دوران، ما در سطح کشور رادیو کردی کرمانجی داشتیم. گوینده‌هایی که در این رادیو فعالیت می‌کردند، علاقه‌مند به سرودن شعر کرمانجی شدند و همین موضوع نقطه آغاز شکوفایی ادبیات کرمانجی در ایران بود.»

وی درباره نوپایی ادبیات کرمانجی در ایران می‌افزاید: «پیش از انقلاب اسلامی، ادبیات کرمانجی بسیار محدود بود و خبری از آثار جدی یا جریان‌های بزرگ ادبی نبود. اما تلاش‌های گوینده‌های رادیو، ایجاد علاقه و توجه به این ادبیات را رقم زد که امروز مایه افتخار است.»

او از پیشگامان این جریان، همچون سید عزیز علوی، سید حاجی علوی، سید جلال نظامی، پرویز جهانی و کافی علوی یاد می‌کند و اضافه می‌کند که این شخصیت‌ها نقش برجسته‌ای در توسعه شعر و ادبیات کرمانجی داشته‌اند

پیامی به جوانان

در پایان، عزیز نعمتی جوانان را به مطالعه و تحقیق در ادبیات و هنر کردی دعوت کرده و گفته است: «ادبیات مادری خود را فراموش نکنید؛ نقاط ضعف و قوت آن را بشناسید، ضعف‌ها را اصلاح کنید و نقاط قوت را تقویت کنید.»

تقدیر از خبرنگاران ولات نیوز

عزیز نعمتی در پایان این گفت‌وگو با تقدیر از خبرنگاران ولات نیوز، نقش این رسانه را در پیشبرد فرهنگی و اجتماعی جامعه ستود.