نگاهی به فولکلور کُردی (کُرمانجی)

 گستره‌ ایران‌ زمین‌ با داشتن‌ اقوام‌، ادیان‌ و مذاهب‌ گوناگون‌، همانند عتیقه‌ای‌ نایاب‌ است‌ که‌ از نگین‌های گرانبهایی همچون‌ مرجان‌، یاقوت‌، زمرّد و الماس‌ تشکیل‌ شده‌ است و براین‌ گوهر نفیس و نایاب‌ قیمتی ‌نمی توان‌ نهاد. اما این‌ عتیقه‌ گرانقدر را با مجموع‌ آن‌ قطعات‌ زیبا و درخشان‌ گرامی‌ می‌دارند و برایش ‌جان‌ فدا می کنند.

و الا هر یک‌ از سنگ‌ها به‌ تنهایی‌ فاقد ارزش‌ و اعتبار لازمند. یکی‌ از قطعات‌ زیبای‌ عتیقه ی گرانبهای ایران زمین، عتیقه ای است تحت عنوان “فرهنگ‌ , زبان و فولکلورمردم‌ کردستان‌” . پاسداشت ازاین فرهنگ, هنر و فولکلور در این برهه از زمان از مهمترین مسوولیت های ما می باشد.

در این میان فولکلور کردی با توجه به غنایی که دارد از اهمیت خاصی برخوردار است. این فولکلور،‌چون جویباری در جریان است یا به عبارتی دیگر، فولکلور کردی چون خونی در شریان مردم کرد ساری و جاری است. فولکلور کردی از همان نغمه ای که زن کرد در هنگام تولد کودکش و خواباندن و آرام کردن آن, در هنگام مرگ عزیز از دست رفته اش و در هنگام کار و تلاش سر می دهد یا دختران معصوم و مظلومی که هنگام فرش بافتن ، نجوای حزین سر می دهند و گاهی با خون سرخ خویش کلاف ها را رنگین می کنند، آغاز می شود و با بانگ نی چوپان بیابانگرد برای گوسفندانش و صدای دلنشین دنگبژها در دیوانخانه ها تداوم می یابد. توجه به فولکلور کردی از موضوعات مهم در بررسی آثار و میراث غنی کردها بوده و ارج نهادن به ارزش ها و بایدها و نبایدهای این مردم از تکالیف مبرهن همه ی ما است.

با وجود گوناگونی ادبیات شفاهی در زمانهای مختلف و محیط های متفاوت ، به نظر می رسد کـــه فولکلور کردی با فولکلور دیگر اقوام ایرانی دارای مشابهت های فراوانی می باشد .گویا آداب و رسوم و اعتقادات و مجموع مفاهیم موجود در فولکلور اقوام ایرانی به مثابه شکوفه هایی درگلزار فرهنگ ایران زمین هستند. شباهت های فرهنگی و ادبی ایرانیان ریشه در تاریخ ملی ایران دارد. باید دانست که ایجاد شکاف و جدایی در میان ملت ها و اقوام مختلف ایران زمین و بزرگ نمایی تفاوت ها کار پسندیده ای نیست و به استقلال کشور صدمه خواهد زد. فولکلور از بدو تولد تا هنگام مرگ آدمیان وجود داشته و دارد. همه عناصر فرهنگی مادی و معنوی که در زندگی انسان وجود دارد بوسیله دانش فولکلور جمع آوری و بررسی می شود. با این کار پیشرفت و ترقی فرهنگ یک ملت را آشکار کرده و تفاوت های فرهنگی مابین دیگر ملل را نیز به ما نشان داده می شود. فولکلور صدای گذشتگان است ولی همزمان صدای امروزیان نیز می باشد.

اگر ما فولکلور را تنها مربوط به گذشته بدانیم و به نقش و رل آن در زندگی امروزی بی توجه باشیم خطا کردیم. هدف اصلی از گردآوری فولکلور، شناخت اندیشه ها و تفکرات و کردار پیشینیان است و حفظ دانشی است که برای به دست آوردن آن، دل ها خون شده است و هدف دیگر از بیان فولکلور ، تأثیر گرفتن از اصالت های انسانی و اصلاح فرهنگی است. گردآوری فولکلور کاری است هنرمندانه و مداوم که به مرور زمان حاصل می شود. فولکلور چیست؟ از فولکلور تعاریف گوناگونی به عمل آمده است که گاهی این تعاریف به هم نزدیکند وگاه از هم فاصله دارند. با این که حدود ۱۵۰ سال از گزینش اصلاح «فولکلور » و معرفی آن به جهان علم و ادب می‌گذرد ولی هنوز در طول این مدت ، تعریف « فولکلور » روشن نشده و میان دانشمندان اجتماعی و « فولکلوریستها » درباره آن بحث و گفتگو و اختلاف سلیقه وجوددارد . « فولکلور » هم به بخشی از عناصر و مواد فرهنگ و هم به دانشی که این مواد فرهنگی را بررسی و تحلیل می‌کند، اطلاق می‌شود.

در این که «فولکلور » جزیی از فرهنگ و پاره تکمیلی آن است ، میان صاحب نظران اختلافی وجود ندارد، ولی در این که فولکلور ، کدام یک از جنبه‌ها و مواد فرهنگی را در بر می‌گیرد، میان آنها اختلاف رای و عقیده وجود دارد . فولکلوریستها در تعریف فولکلور ، توافق کامل ندارند . نه تنها فولکلوریستها کشورهای مختلف جهان ، تلفیقها و برداشتهای گوناگونی از فولکلور و مفاهیم آن دارند ، بلکه فولکلوریستهای یک کشور نیز نظرها و توصیه‌های مختلفی از فولکلور و دانش آن دارند.

در کتاب « لغتنامه استاندارد فولکلور، اسطوره شناسی و افسانه» بیست و یک تعریف از فولکلور مضبوط است علمای اجتماعی ، بویژه مردم شناسان ، فولکلور را جزیی از فرهنگ قومی ‌و مقوله هنری یا ادبی آن و شکلی از تعابیر زیبا شناسانه در میراث اجتماعی جامعه می‌پندارند. این گروه ، ادبیات نوشته یا روایاتهای سنتی مانند اسطوره‌ها، قصه ها، افسانه‌ها، مثلها، ترانه‌ها ،افسونها ، معماها و صورتهای دیگر ادبیات شفاهی را فولکلور می‌دانند و آیینها ، جشنها ، مناسک و شعائر مذهبی و غیر مذهبی، بازیهای سنتی، هنرها، دست ساخته‌ها و دست بافتها و معتقدات مردم را از فولکلور جدا و از اجزای دیگر فرهنگ می‌انگارند. « ویلیام باسکام » یکی از مردم شناسان امریکایی، قلمرو فولکلور را به « هنر شفاهی » محدود میکند .از فرهنگ، تنها اسطوره‌ها، افسانه‌ها، و قصه‌ها، ضرب‌المثلها، چیستانها، ترانه‌ها، تصنیفها را در همه جوامع، چه ابتدایی و چه پیشرفته و صنعتی ، فولکلور می‌خواند. « باسکام » هنرهای تجمسمی ‌و نمایشی، موسیقی، پوشاک، پزشکی، رسوم و معتقدات اقوام را جزء «هنرهای شفاهی» یا فولکلور بشمار نمی‌آورد، و آنها را اجزایی از فرهنگ اقوام می‌داند که وظیفه مردم شناس یا مردم نگار است که آنها را مطالعه و بررسی می کند.

تعبیر « باسکام » از فولکلور به هنرهای شفاهی » کاملاً با تلقی دیگران از آن به «ادبیات عامه » تطبیق می‌کند. بعضی دیگر، دامنه فولکلور و قلمرو و تحقیق آن را وسیعتر دانسته، به آن «فرهنگ قومی‌» یا « فرهنگ عامه » که همه عناصر و پدیده‌های فرهنگ ابتدایی یا روستایی را شامل می‌شود، اطلاق کرده‌اند در این گروه از دانشمندان و صاحب‌نظران، همه سنت‌ها و آداب ورسوم اقوام ابتدایی و روستایی یا بازمانده آنها را در جامعه‌های پیشرفته صنعتی که شفاها منتقل می‌شود، فولکلور دانسته اند.

بدون شک فولکلور بارزترین نشانه ی فرهنگ قومی هر سرزمین است که به وسیله آن اعتقادات ، آداب و سنن ، عواطف و احساسات آن قوم خودنمایی می کند. این احساسات و عواطف در قالب های ظریف و ساده هنری شکل می گیرند که مجموعه آنها را {فولکلور} می نامند. بر اساس تعریفی دیگر ، به آنچه که مردم روستاها و ساکنین کوه ها و دشتها به دور از تاثیرپذیری های شدید شهری در زمانهای بسیار طولانی خلق کرده ، پرورش داده، حفظ نموده و عمل می کنند فولکلور اطلاق می شود. فولکلور یک پدیده ملی و فرهنگی است که در جوار ادبیات کتبی و رسمی ملل جای دارد و در خور بررسی است.

نا گفته نماند که امثال و حکم ساری و جاری در میان ملل و اقوام مختلف باهم، یک نوع شباهت و یکرنگی دارند که در خور تأمل است .شاید شباهت و همگونیِ سخنان ِحکیمانه ، حاصل ِپیوند و خویشاوندی،نژاد  اقوام ویا نقل و قول سینه به سینه از اساطیر کهن آریایی باشد. در حقیقت امثال و حکم به مراتب واقعی تر و مطمئن تر از تاریخ، افکار و عقاید و روحیات مردم را در طول زمان مجسم می نماید.

همانطوری که اشاره شد فولکلور، اصطلاحی است که معانی گوناگونی برای آن ذکر نموده اند، گاهی از آن به عنوان دانستنی های عوام ، دانش توده ، فرهنگ عامیانه یا فرهنگ مردم یاد کرده اند. برخی از دانشمندان معتقدند که فولکلور مفهومی عینی است از علم مطالعه نژادها و اقوام از نظر روابط و خصوصیات نژادی آنها. فولکلور از دو واژه فولک به معنای مردم و لور به معنای دانش یا پژوهش، تشکیل شده است. در زبان کردی به فولکلور دانش عامه یا پژوهش عامه گفته می شود.

در زبان کردی به فولکلور دانش عامه یا پژوهش عامه گفته می شود. بعبارتی دیگرفولکلور به مجموعه ای از هنرها، رسوم، روایات و باورهای عامیانه اطلاق می گردد که طی قرون متمادی سینه به سینه به صورت شفاهی نقل شده و باقی مانده است .کلمه فولکلور نخستین باردر سال ۱۸۴۶ توسط ویلیام جیمزتوماس ( ۱۸۰۳-۱۸۸۵ ) در مجله atnauom (آتنایوم ) بکار گرفته شده است . او این واژه را به صورت فولک – لور آورده است . پس از آن آلمانی ها آن را به صورت (فولکلوره) بکار برده اند . به مرور زمان این واژه در بین زبانهای مختلف بویژه اقوامی که زبانشان از تیره هندی _ اروپایی است پخش شده ودر زبان کردی نیز از این واژه استفاده می شود .

فولکلور در زبان فارسی به فرهنگ مردم ، فرهنگ عامه ، دانش عوام ، فرهنگ توده و … اطلاق شده و ناظر به پژوهش هایی است در زمینه عادات، آداب و رسوم ، مشاهدات ، خرافات و ترانه هایی که در طول تاریخ باقی مانده اند. فولکلور پدیده ای مستقل و جدا از فرهنگ و جامعه نیست و از این روی ماهیت آن به زمینه ی فرهنگی و اجتماعی آن باز می گردد. زمینه ی فرهنگی یا اجتماعی فولکلور ممکن است کیفیت جغرافیایی، زبانی، قومی یا شغلی داشته باشد. فولکلور در زمینه اجتماعی، یک جریان ارتباطی است که در آن گویندگان و شنوندگان نقل، با واسطه نقل به یکدیگر می پیوندند و یک رشته ارتباطی برقرار می کنند.

این جریان ارتباطی فقط در یک گروه کوچک یا بزرگ به وجود می آید. این گروه اجتماعی می تواند یک خانواده، یک دسته دوره گرد، یک روستا و حتی یک طایفه یا ایل باشد. هر یک از این گروهها یا واحدهای اجتماعی، سنت ها و ویژگی هایی دارند که ممیز آنهاست. با گذشت زمان و تحقیقات آکادمیک، فولکلور نیز تخصصی تر گردید؛ تا جایی که امروز این علم، خود به زیرشاخه های دیگری تقسیم می شود.

بعضی دیگر فولکلور بررسی دانش عوام، دانستنی‌های توده یا فرهنگ مردم یک علم است، علمی که حوزه‌های مختلف و متعددی را شامل می‌شود. به اختصار اگر بخواهم بگویم اساطیر، افسانه‌ها، قصه‌ها، شوخی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، معماها، آوازها، طلسم‌ها، دعاها، لعن‌ها و نفرین‌ها، قسم‌ها، اهانت‌ها، حاضرجوابی‌ها، طعنه‌ها و سرزنش‌ها، انواع و اقسام آزار و اذیت‌ها، تپق زدن‌های در زبان، سلام‌ها و درودها و خداحافظی کردن‌ها.

فولکلور در زمینه بعد زمانی باید در زیر سنگ آسیای زمان، خرد و نرم شود .و با گذشت زمان، از طریق واسطه‌های انتقال شفاهی یعنی فرد و جمع ، نسل به نسل بگذارد و ادامه یابد. بهرحال از همه ی تعریف می توان نتیجه گرفت که فولکلور علم و دانشی است که فرهنگ مادی و معنوی عامه یک ملت را با استفاده از شیوه های مخصوص بخود تحقیق، گردآوری, نگارش, تحلیل و نقد و بررسی می کند.

نویسنده:عبدالکریم سروش – پژوهشگر فولکور کُردی