بخش اول

به قلم هاشم محمودی _کارشناس ارشد علوم سیاسی

به استناد کتب جغرافیایی و سیاسی هیچ‌گونه اجماع نظر و تعریف ثابتی از حدود و ثغور و مرزهای جغرافیایی و سیاسی خاورمیانه وجود ندارد برخی تعاریف وسیع و جغرافیای گسترده‌ای را شامل می‌شود که کشورهای شاخ آفریقا نظیر تونس، الجزایر، لیبی، مراکش و شبه‌قاره هند، افغانستان و پاکستان را نیز در بر‌می‌گیرد اما برخی تعریف محدودتری از خاورمیانه ارائه می‌دهند که به طور معمول کشورهای ایران، ترکیه، مصر، رژیم اسرائیل و کشورهای عربی شرق سوئز تا دریای عمان در این محدوده جای می‌گیرند.

بطور کلی می‌توان گفت، خاورمیانه از غرب به دریای مدیترانه و مرزهای غربی مصر، از شرق تا اقیانوس هند و نواحی کشورهای افغانستان و پاکستان، از شمال تا منتهی الیه مرزهای شمالی ایران و دریای سیاه، و از جنوب به دریای سرخ ختم می‌شود.

خاورمیانه به واسطه امتیازات خاص از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که نقش بی‌بدیلی در جهت توازن و تعادل قدرت بازی می‌کند. برخورداری از ۲۳درصد جمعیت جهان، بیش از ۷۰ درصد منابع نفتی، ۵۰ درصد منابع گازی و برخورداری از پتانسیلهای معدنی نظیر ۳۰درصد فسفات، ۳۵ درصد قلع، ۱۰درصد اورانیوم و مقادیر معتنابهی از محصولات کشاورزی نظیر برنج، پنبه، گندم و …‌ در کنار مناطق سوق‌الجیشی و استراتژیک نظیر کانال سوئز، تنگه هرمز، تنگه ‌های بسفر و داردانل و جبل الطارق و حوزه‌های دریایی نظیر خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای سرخ، دریای سیاه و دریای مدیترانه اهمیتی ژئوپلتیک، ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک به این منطقه بخشیده که شاهد تاثیر فزاینده این عوامل بر نظام تصمیم‌گیری جهانی در این منطقه هستیم چرا که این منطقه به خوبی می‌تواند موازنه قدرت را برهم زند بنابراین همیشه نگاه بازیگران منطقه‌ای و جهانی به این منطقه معطوف بوده است.

بر این اساس تلاش دو کشور ایران و ایالات متحده آمریکا برای گسترش حوزه نفوذ خود در منطقه خاورمیانه مورد بررسی قرار می گیرد.

محیط امنیتی خاورمیانه با توجه به اهمیتی که ذکر شد وضعیت‌های متفاوتی را از سر گذرانده است به طوری که تا جنگ جهانی دوم و حتی بعد از آن مشخصا تا سال ۱۹۷۱ میلادی این منطقه در چارچوب نظم بریتانیایی اداره می‌شد اما با افول قدرت انگلیس و ظهور آمریکا و شوروی، به تدریج این دو کشور وارد منطقه شدند و در چارچوب نظام دو قطبی و جنگ سرد به توسعه مناطق نفوذ خود پرداختند. در دوران رقابت دو قدرت شرق و غرب، جنگ و بحران در این منطقه وجود داشت اما براساس قواعد کلان نظام دو قطبی از سطح خاصی فراتر نمی‌رفت.

با فروپاشی بلوک شرق و پایان جنگ سرد آمریکا در خاورمیانه بازیگر غالب شد و نوعی نظام تک قطبی ایجاد کرد.

ایران بعنوان یکی از پهناورترین کشورهای خاورمیانه با برخورداری از ظرفیتهای مختلف بویژه پس از وقوع انقلاب اسلامی بعنوان قدرتی منطقه‌ای نظم موجود و هژمونی آمریکا را به چالش طلبید و آهنگ ملایم اصطکاک سیاسی و تعارض منافع از اولین روزهای انقلاب اسلامی در ایران با ایالات متحده امریکا امروزه به روزهای سرنوشت‌ساز رسیده و حالت طوفانی بخود گرفته است. پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران جنبش‌ها و حرکتهای بنیادگرایانه اسلامی بیشتر منطقه خاورمیانه و آفریقا جان تازه‌ای گرفتند و آمریکا که ایران را تقویت کننده اصلی بنیادگرایی اسلامی در جهان می‌داند خود را در تقابل گریزناپذیر با جمهوری اسلامی ایران می‌بیند.‌