هاوار؛ منجی زبان کردی از دریای پر تلاطم تاریخ

در حال حاضر زبان کردی از بین ۸۰ زبان زنده دنیا در جایگاه سی‌ویکم و فرهنگ زبان کردی نیز در بین ۱۰ فرهنگ برتر جهان قرار دارد. محمد صالح ابراهیمی (نویسنده، مترجم، محقق و اولین مترجم قرآن کریم به زبان کردی) که در بین کردها به «شه‌پوول» معروف است، زبان کردی را یکی از زبان های بسیار جالب توجه، شیرین، خوش‌آهنگ، متناسب الاجزا، غنی، عمیق و صریح می‌داند و معتقد است چون زبان کردی زبانی فلسفی، علمی و هنری است و فصاحت بسیاری دارد، دارای زیبایی‌های خاصی است. همچنین مینورسکی خاورشناس بریتانیایی که آثارش در زمینه تاریخ و ادبیات کردی مشهور هستند، معتقد بود: زبان کردی بر پایه‌های متین و استواری قرار دارد و متکی به اصول اساسی تاریخی و یکی از لهجه‌های مادی و سکایی است که پیش از انشعاب و تفرق بعدی کردها در عهد باستان پدید آمده است.

بر اساس برخی منابع تا پیدایش اسلام حروف کُردی ماسی سوراتی که در قرن دهم پیش از میلاد توسط شخصی به نام «ماسی سورات» ابداع شد، در میان کُردها مرسوم بوده است. اما همزمان خط یونانی و خط آرامی سریانی را نیز بکار می‌برده اند. پس از غلبه و نفوذ مسلمین بر ایران و مناطق کردنشین حروف کُردی، میخی، آرامی و یونانی به کلی از بین رفتند و جای خود را به حروف «کوفی» دادند. قرآن «نگل» که تاریخ کتابت آن به قرن دوم هجری و به خط کوفی برمی گردد، مؤید این نکته است. پس از رواج خط نستعلیق، کرد و پارس هر دو شیوه کتابت خود را از کوفی به خط نستعلیق تغییر دادند.

سر سیدنی اسمیت پژوهشگر و آسیب شناس بریتانیایی معتقد است: «… زبان کُردی لهجه مشتق یا مشوش فارسی نیست، بلکه زبانی‌ است که دارای تطورات حقیقی و قدیمی می‌باشد …» وی در تاریخ آسور می‌گوید: زبان کُردی اصالت قدیمی و بزرگی دارد و می‌توان به حقیقت گفت که زبانی مستقل و قدیمی دارای ریشه ای کهن‌تر از زبانی است که لوح داریوش با آن نوشته شده است که دارای الفبا و قوائد خاص خود می باشد. میجرسون جاسوس مشهور بریتانیایی درکردستان که به اندازه یک کُردزبان کُردی می‌دانست و از یک دانشمند زبان‌شناس، کُردی را بهتر می‌شناخت از زبان کُردی به‌عنوان یک زبان صاف و ممتاز که به‌ خوبی حفظ شده، نام می‌برد.

مائوریزیو گارزونی نخستین مسیونرِ پژوهشگر در حوزه مطالعات، زبان و تمدن کردی، بیست سال مشغول تحقیق و تالیف دستور زبان کُردی بود. گازرونی هیجده سال از عمر خود را در منطقه متروک عمادیه گذرانیده بود. نیکیتین او را «پدر کردشناسی»می نامد. کتاب وی، در لهجه اهالی عمادیه شاخه‌ی کُرمانج در سال ۱۷۷۹ م در ایتالیا در شهر رُم چاپ شده است.

پروفسور اسکار مان، شرق شناس، زبان شناس و ایران شناس آلمانی در عصر قاجار به کمک شادروان دکتر جواد قاضی معلم کُردی خود، ضمن فراگرفتن زبان کُردی به تحقیق پرداخت و به‌همت و بازگویی رحمن بکر و میرزا اسکندر منظومه، چریکه و داستان‌های باستانی را جمع‌آوری و متون کُردی با ترجمه آلمانی آنها به نام تحفه مظفریه را در برلن آلمان به چاپ رسانیده است.

پروفسور فاسوم از مسیونرهای آمریکایی ساکن مهاباد «گرامر عملی زبان کُردی» را به زبان انگلیسی نوشت. کتاب گرامر عملی زبان کُردی پراتیکیِ فاسوم بعد از مرگش و در سال ۱۹۱۹ در ماساچوست آمریکا به چاپ رسیده است. امیر شرفخان در شرفنامه که در ۱۰۰۵ قمری نوشته شده است، جامعه کرد و زبان کُردی را بنام اقوام اصلی: کرمانجی، لری، کلهری و گورانی معرفی و مورد بررسی قرار داده است.

علی تره ماخی هکاری، علی حریری، ملا خلیل سیرتی و دیگر علما و مدرسین علوم‌اسلامی که اغلب کتابهای درسی را و قواعد صرف و نحو، بلاغه و غیره را به زبان کُردی ترجمه و تفسیر و برای طلاب علوم دینی بیان می‌کردند، حاجی قادر کویی، فه‌قی طیران، ملایی باته ای مولف منظومه دمدم، احمد خانی، ملای جزیری، نالی، وفایی، علامه ملا پریشان، حکیم مولوی کرد، استاد محمد خال (مفسر قرآن)، استاد ملا عبدالکریم مدرس، امام شافع زمان، استاد علاءالدین سجادی، ملاکریم فدایی، غلامرضا ارکوازی، سیدصالح ماهی دشتی، استاد مسعود محمد، دکتر مارف خزانه‌دار، پروفسور مصطفی رسول، دکتر اورحمان مارف، دکتر مظهر، توفیق وهبی و شاعران و نویسندگان و مستشرقین بیشمار دگر از جمله استادانی بودند که در شکل‌گیری و تکامل رسم الخط زبان کُردی نقش داشته‌ و گام‌های مؤثر و ارزشمندی برداشته‌اند.

زبان کُردی در طول تاریخ راه های دور و درازی را پیموده و از فراز و نشیب ها بسیاری گذر کرده است. این سیر تاریخی در سال ۱۹۳۲ میلادی و با انتشار مجله هاوار وارد مرحله جدیدی شد. میر جلادت بدرخان که بخاطر شرکت در قیام ناکام حجوآقا، در سوریه سکونت داشت، در ۱۵ ماه می سال ۱۹۳۲ مجله «هاوار» را در شهر شام (دمشق) سوریه منتشر کرد. هاوار در قالب دوماه نامه از ۱۵ ماه می ۱۹۳۲ تا اواخر سال ۱۹۴۳، با مجوز دولت وقت سوریه به زبان کردی و با هر دو رسم‌الخط آرامی و لاتین در ۵۶ شماره منتشر ‌شد. هه‌وینده سوری، علی سیدو، دکتر احمد نافذ، جگر خوین، عبدالخالق اسیری، قدریجان و مصطفی احمد بوتی از جمله همکاران و حامیان اصلی این نشریه بودند. نشریه هاوار می‌کوشید بخش های مختلف کُردی‌کرمانجی را متحد سازد و از زبان شاعران کلاسیک کُرد بهره گیرد. هاوار بعنوان اولین نشریه کردی که از رسم‌الخط لاتین در آن استفاده شد و همچنین به دلیل وارد کردن دستور زبان و نوشتار لاتین زبان کردی به عرصه مطبوعات کردی، آغازگر پیشرفت زبان کردی در سده اخیر بود و از این حیث بین کردزبانان جایگاه ویژه‌ای دارد.

سالروز انتشار اولین شماره نشریه هاوار (۱۵ ماه مِی) در سال ۲۰۰۶ توسط انستیتوی زبان کردی استانبول بصورت رسمی بعنوان روز زبان کردی معرفی شد. این انتخاب حرف و حدیث‌های بسیاری را در پی داشته است. برخی از زبان‌شناسان کرد این روز را متعلق به همه کردزبانان می‌دانند و برخی دیگر فقط مختص به لهجه کرمانجی می‌دانند. برخی آن را یک عنوان سیاسی تلقی می‌کنند و برخی دیگر اما به طور کل از وجود چنین روزی ابراز بی‌اطلاعی می‌کنند. کردهای سوریه از پیش‌ترها این روز را گرامی‌ می‌داشتند و در این روز جشن برپا می‌کردند. کردهای ترکیه نیز پس از نامگذاری این روز توسط انستیتوی زبان کردی استانبول از سال ۲۰۰۶ این روز را گرامی می‌دارند و جشن می‌گیرند. در اقلیم کردستان عراق با وجود اینکه چنین عنوانی در تقویم رسمی شان وجود ندارد، شهروندان در این روز با پوشیدن لباس کردی به جشن و پایکوبی پرداخته و دانش‌آموزان و دانشجویان با لباس کردی در کلاس‌های درس و دانشگاه حاضر می‌شوند. در ایران اما وضعیت و واکنش شهروندان متفاوت تر از سایر کشورها است. مردم کردزبان در ایران که همواره برای برپایی جشن و پایکوبی برای گرامی‌داشت مناسبت های کردی با محدودیت‌های بسیاری مواجه هستند، در سال‌های اخیر با توجه به نفوذ شبکه‌های اجتماعی، به تبریک و گرامی‌داشت این روز در شبکه‌های مجازی بسنده می‌کنند.

اما با وجود همه حرف و حدیث‌ها و اختلافات، همه موافقان، منتقدان و مخالفان این نامگذاری در این مورد اتفاق نظر دارند که پس از پیمودن فراز و نشیب‌های بسیار و دور و درازی که زبان کردی در طول تاریخ داشته است، هاوار توانسته زبان کردی را از این دریای پرتلاطم به سلامت به ساحل برساند.