آزادی رسانه و مطبوعات قالبی برای اطلاع رسانی نه ابزاری برای هدایت افکار عمومی

در عصر حاضر رسانه ها اصلی ترین ابزار ارتباط جمعی هستند. گستردگی اخبار و اطلاعات روزانه باعث شده است که وسایل ارتباط جمعی از جایگاه ویژه ای برخوردار شوند. در این بین مطبوعات، نقش عمده ای را به خود اختصاص داده و در جهت دهی به افکار عمومی، تأثیر بسیاری دارند. مطبوعات چارچوبی است که در آن افکار و عقاید گوناگون جامعه با هم تلاقی می کنند و از این برخوردها، اندیشه های تازه ای شکل می گیرد، راه حل های جدیدی برای حل مسائل پدید می آید و انگیزه های تازه ای برای حرکت و آفرینندگی و مشارکت بر می انگیزد و بر عکس، سستی و بی رمقی مطبوعات، جامعه را بی حرکت کرده و به فقر فکری و معنوی و زوال می کشاند.

لازم است که جامعه و نهادهای دولتی و حکومتی در جهت تقویت و ارتقاء رسانه ها بعنوان وجدان بیدار جامعه گام بردارند تا شعار آزادی رسانه و مطبوعات با رعایت منافع عمومی و اصل آزادگی مغایرتی نداشته باشد و برای رسیدن به آرمان های والای مطبوعات، امیدوار بود. در اصل ۲۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درباره آزادی مطبوعات آمده است: «مطبوعات نشر مطالب و بیان عقاید آزادند مگر در نشرمطالب مخالف عفت عمومی و اهانت به شعائر و مقدسات دینی و افتراء و تعرض به شرف و حیثیت اشخاص و نشر اکاذیب و ترویج فساد، جرایم مطبوعاتی و کیفیت و رسیدگی و مجازات آن ها را قانون معین می کند.» همچنین در دو ماده از فصل سوم قانون مطبوعات ایران تصریح شده‌است که «در ایران مطبوعات حق دارند نظرات، انتقادهای سازنده، پیشنهادها، توضیحات مردم و مسولین را با رعایت موازین اسلامی و مصالح جامعه درج و به اطلاع عموم برسانند و همچنین هیچ مقام دولتی و غیردولتی حق ندارد برای چاپ مطلب یا مقاله‌ای درصدد اعمال فشار بر مطبوعات برآید یا به سانسور و کنترل نشریات مبادرت ورزد.»

سازمان گزارشگران بدون مرز با انتشار گزارش سالانه «شاخص آزادی رسانه‌ها در جهان» اعلام کرد در سال ٢٠١٩، تنها ٩ درصد جمعیت جهان در کشورهائی زندگی می‌کند که در آنها روزنامه نگاران می‌توانند در محیطی مطلوب و در شرایط آزادی و استقلال به حرفه خود بپردازند. همین ارزیابی نشان می‌دهد که ٧۴ درصد جمعیت جهان در کشورهائی زندگی می‌کنند که در آنها روزنامه نگاران بشدت سرکوب می‌شوند. در این گزارش نروژ از میان ۱۸۰ کشور به عنوان آزادترین و امن‌ترین کشور برای رسانه‌ها انتخاب شد. فنلاند در رده دوم و سوئد در مقام سوم بهترین جایگاه را دارند. ایران نسبت به سال ۲۰۱۸ با ۶ رده تنزل در جایگاه ۱۷۰ قرار دارد. در گزارش سالانه ۲۰۲۰ سازمان که روز سه شنبه ۲ اردیبهشت منتشر شد، در تازه‌ترین رتبه‌بندی آزادی رسانه‌ها در ۱۸۰ کشور جهان، جمهوری اسلامی ایران با سه پله سقوط نسبت به سال ۲۰۱۹ در رتبه ۱۷۳ قرار گرفته است.

روز جهانی آزادی مطبوعات یک رویداد سالانه است که بر اهمیت آزادی مطبوعات در رشد دموکراسی در جوامع بشری تأکید و وظایف دولت‌ها را در رعایت اصل ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر به آن‌ها یادآوری می‌کند. بر پایه این اصل، همگان حق آزادی عقیده و بیان دارند. (هر انسانی محق به آزادی عقیده و بیان است و این حق شامل آزادی داشتن باور و عقیده‌ بدون [نگرانی] از مداخله [و مزاحمت]، و حق جست‌و‌جو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانه‌ای، بدون ملاحظات مرزی است.)

روز جهانی آزادی مطبوعات در حالی فرا رسیده است که ویروس کرونا روزنامه نگاری را دچار بحران شدیدی کرده است، به نحوی که آزادی رسانه در این روزها شدیدا کاهش یافته است. بررسی نتایج نظرسنجی اخیر فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران که با شرکت یک هزار و ۳۰۸ روزنامه‌نگار از ۷۷ کشور جهان انجام شد، بیانگر این است که از هر چهار روزنامه‌نگار سه نفر در جریان اطلاع رسانی در مورد کرونا، با محدودیت‌های رسمی، ارعاب یا انسداد سیاسی مواجه شده است. همچنین نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد دو سوم کارمندان و روزنامه‌نگاران آزاد دچار کاهش دستمزد و یا از دست دادن درآمد و ضرر شغلی شده‌اند و در حالی که بیش از نیمی از همه روزنامه‌نگاران از استرس و اضطراب رنج می‌برند، ده‌ها روزنامه‌نگار نیز بازداشت و یا دادگاهی شده‌ یا مورد حمله قرار گرفته‌اند.

چنین موقعیتی نه تنها برای روزنامه نگاران، بلکه بیش از آن برای شهروندان نیز بسیار نگران کننده است، زیرا آنان را از حق دسترسی آزاد به اخبار محروم می‌کند. کریستف دولوار، دبیرکل سازمان گزارشگران بدون مرز تاکید دارد که «هیچ یک از مشکلات بشر بدون آزادی مطبوعات برطرف نخواهد شد. »

نگارنده معتقد است با وجود قوانین دست و پا گیر و عمدتا غیرشفاف در حوزه رسانه و مطبوعات و همچنین افزایش استفاده از شبکه های اجتماعی که بنگاه های بزرگ رسانه ای را به رقابت با شهروند خبرنگاران و شبکه وندان واداشته است و همچنین ادغام رسانه های نوین با رسانه های سنتی که در کنار قوانین بازدارنده مطبوعاتی اجازه تفکر عمیق و انتقادی را از مخاطب گرفته است، با توجه به اینکه تغییر و تحولات در هر یک از دو فضای فیزیکی و مجازی [اما واقعی] بر فضای دیگر هم تأثیرگذار است مخاطبان باید با افزایش سطح سواد رسانه‌ای، خودشان را برای تبدیل شدن به شهروندانی مولد و خلاق آماده کنند و این شاید تنها راه دست یابی به آزادی واقعی رسانه و مطبوعات باشد تا آزادی مطبوعات به قالبی کارآمد برای اطلاع رسانی به مردم تبدیل شود، نه ابزاری برای هدایت افکار عمومی.